Бул тууралуу EurasiaPluse маалымат агенттиги билдирди.
АКИpress – 2024-жылдын аягында Кыргызстанда өлкөнүн эгемендүүлүк тарыхындагы эң ири масштабдуу курулуш башталды.
Президент Садыр Жапаров 27-декабрда Кытай—Кыргызстан—Өзбекстан темир жолунун курулушун баштап берди. Ал белгилегендей, Кытай—Кыргызстан—Өзбекстан темир жолу Кыргызстандын жүк ташуу көлөмүн бир топ көбөйтөт. Жаңы инфраструктуранын эсеби менен соода, туризм жана өнөр жайдын өсүү темпи кыйла жогорулап, жетүүгө кыйын болгон аймактарга жеткиликтүүлүк артары күтүлүүдө.
Экономикалык «Tazabek» басылмасы транспорт жана коммуникациялар министринин орун басары Алмаз Тургунбаев менен маек даярдады.
Маектин жүрүшүндө ал 30 жылдык тарыхы бар флагмандык долбоорду ишке ашыруунун башталышына алып келген окуялардын хронологиясын айтып берди. Министрдин орун басары долбоордун түзүлүү тарыхына, аны ишке ашырууда келип чыккан кыйынчылыктарга токтолду.
– Өткөн жылдын аягында Кыргызстандын тарыхындагы эң ири долбоор – Кытай—Кыргызстан—Өзбекстан темир жолун куруу ишке ашырыла баштады. Бул долбоор тууралуу биринчи жолу өткөн кылымдын 90-жылдарынын ортосунда Кытай темир жол жана автомобиль инфраструктурасын активдүү куруп жана жаңырта баштаганда сөз болгон. Долбоордун жаралуу тарыхы тууралуу кененирээк айтып берсеңиз. Баары эмнеден башталган?
– Кытай-Кыргызстан-Өзбекстан темир жол магистралын куруу идеясы, Евразия темир жол магистралынын түштүк коридору катары, Кытай өкмөтү Түштүк Синьцзян темир жолун: Корла—Кашгарды куруунун расмий башталышын жарыялагандан кийин, 1996-жылы эле пайда болгон. Тынч океан портторун Перс булуңу жана Жер Ортолук деңизи менен эң кыска жол менен байланыштырууга мүмкүндүк берген жаңы транспорттук коридорду түзүү үчүн Өзбекстан менен Кытайдын учурдагы темир жол линияларын Кыргызстандын аймагында жолдун салыштырмалуу кичинекей бөлүгүн куруу аркылуу бириктирүү гана калган.
Темир жол магистралынын долбоору боюнча изилдөөлөрдү жүргүзүү үчүн биринчи негизги документ болуп КЭРдин темир жол министрлиги, КРнын Транспорт жана коммуникациялар министрлиги жана «Узбекистон темир йуллари» компаниясынын ортосундагы Андижан—Ош—Кашгар темир жол линиясын куруу боюнча биргелешкен изилдөөлөрдү жана долбоорлоо иштерин жүргүзүү жөнүндө меморандум болуп саналат. Ага 1997-жылы апрелде Ташкентте кол коюлган.
Үч өлкөнүн өкмөттөрү биргелешкен эксперттик топ жана биргелешкен жумушчу комиссия түзүп, алар өз өлкөлөрүнүн аймагында долбоордун ишке ашырымдуулугун изилдөө боюнча алгачкы изилдөө иштерин жүргүзүштү. Жаңы темир жол линиясынын мүмкүн болгон багыттарынын 8ге жакын варианты каралды. 2002-жылы Кытай өкмөтү Кыргызстан өкмөтүнө техникалык грант берип, анын негизинде темир жол магистралынын Кыргызстандын аймагындагы техникалык-экономикалык негиздемесинин отчету иштелип чыкты. КЭРдин темир жол министрлигинин биринчи долбоорлоо-изилдөө институту тарабынан аткарылган техникалык-экономикалык негиздемеде жаңы магистралды куруунун максатка ылайыктуулугу, анын учурдагы транспорттук коридорлорго салыштырмалуу артыкчылыктары жана долбоордун техникалык, экономикалык ишке ашырымдуулугу жана экологиялык коопсуздугу жөнүндө корутундулар жасалган.
Техникалык-экономикалык негиздеменин негизинде техникалык чечимдер макулдашылып, долбоорду каржылоо модели боюнча да макулдашууга жетишилген. Бул макулдашуулар 2024-жылдын 6-июнунда кол коюлган «Кытай—Кыргызстан—Өзбекстан темир жолу» долбоорун биргелешип илгерилетүү боюнча КЭР өкмөтүнүн, КР Министрлер кабинетинин жана Өзбекстан Республикасынын өкмөтүнүн ортосундагы келишимдин негизин түзгөн.
Бул келишимди ишке ашыруу максатында 2024-жылдын 26-июлунда Бишкек шаарында КРнын мыйзамдарына ылайык «Кытай—Кыргызстан—Өзбекстан темир жол компаниясы» ЖЧКсы катталган.
Белгилүү болгондой, 2024-жылдын 20-декабрында Президенттин администрациясынын «Ынтымак-Ордонун» имаратында Министрлер кабинети менен «Кытай—Кыргызстан—Өзбекстан» темир жол компаниясы» ЖЧКсынын ортосунда инвестициялык келишимге кол коюу аземи өттү. Документке КРнын транспорт жана коммуникациялар министри Абсаттар Сыргабаев жана компаниянын директорлор кеңешинин төрагасы Чжун Шэнгуй кол коюшту.
2024-жылдын 27-декабрында Кытай—Кыргызстан—Өзбекстан темир жолунун курулушунун башталышына арналган азем өттү.
– Сиз темир жол магистралынын алгачкы 8 варианты каралганын айттыңыз, тараптар акыры кайсы маршрутка токтолушту?
– Бул долбоор боюнча сүйлөшүүлөр жүргүзүлгөн бүт убакыт аралыгында маршруттун жана темир жолдун кеңдигин колдонуунун ар кандай варианттары каралган. Тараптар долбоорду ишке ашыруунун ар кандай варианттарын техникалык да, финансылык да аспектилер боюнча караштырышкан.
Бирок, көп жылдык сүйлөшүүлөрдүн жыйынтыгында 2022-жылы тараптар Торугарт—Арпа—Кош-Дөбө—Макмал—Жалал-Абад маршруту боюнча «комбинацияланган» деп аталган вариантты тандап алышкан, анын негизинде 2023-жылдын ортосуна карата техникалык-экономикалык негиздеме иштелип чыккан.
– Эмне үчүн дал ушул маршрутту тандап алдыңыздар?
– Бул маршруттук вариант жүктөрдү тез транзит кылуу үчүн кыска жолду түзүү боюнча бардык талаптарга жооп берет, ошол эле учурда ички темир жол линияларын андан ары өнүктүрүү үчүн мүмкүнчүлүк калтырат.
Ошондой эле, Макмал аймагында Түндүк—Түштүк унаа жолу менен кесилишүү бар экенин эске алсак, келечекте логистикалык борборду уюштурууга болот. Макмал аймагында жүктөө станциясын жайгаштыруу — Торугартка салыштырмалуу жагымдуу жаратылыш-климаттык шарттарга байланыштуу, анда бийик тоолуу аймактардан улам кыйынчылыктар бар. Бул жерде деңиз деңгээлинен 3600 метр бийиктикте, тоң топурактын массивдүү зонасы жана кыш мезгилинде кардын калың жаашы байкалат. Бул факторлор логистикалык операциялардын сапатына жана ылдамдыгына, ошондой эле масштабдуу курулушка жана башка тиричилик курулуштарына терс таасирин тийгизет.
Эксплуатациялоодо иштөө үчүн катаал шарттардан улам вахталык ыкманы уюштуруу зарыл, бул логистикалык процесстердин кымбатташына жана кошумча ыңгайсыздыктарга алып келет. Ал эми Макмалда жүктөө станциясын деңиз деңгээлинен болжол менен 1900 метр бийиктикте, калктуу конуштарга жакын жерде жайгаштыруу пландаштырылууда, бул иштөө жана жашоо үчүн ыңгайлуу. Жүктөө станциясын курууга ылайыктуу жерлер жетиштүү. Жакын жерден Түндүк—Түштүк унаа жолу да өтөт, бул республикага келген жүктөрдү түндүк жана түштүк областтарга бөлүштүрүүнү жеңилдетет.
– Бизге белгилүү болгондой, бул долбоор боюнча көпкө чейин темир жолдун кеңдиги боюнча чечим кабыл алына албай келген. Акыры кандай жыйынтыкка келди?
– Комбинацияланган вариантта жүктөө станциясын Макмал аймагына жайгаштыруу болжолдонууда. Ага ылайык, Торугарттан Макмалга чейин 1435 мм темир жол колдонулат, ал эми Макмалдан Жалал-Абадга чейин — 1520 мм.
– Бул долбоордун өлкөбүз үчүн кандай мааниси бар, Кыргызстан бул темир жол магистралынан эмне алат?
– Кытай—Кыргызстан—Өзбекстан темир жолун куруу долбоору Кыргызстандагы курулуш жана инфраструктура тармагындагы маанилүү долбоорлордун бири болуп саналат. Жаңы темир жол коридору Евразия континенталдык көпүрөсүнүн түштүк бутагы болуп, Түштүк-Чыгыш, Батыш Азия жана Жакынкы Чыгыш өлкөлөрүнүн рынокторуна жол ачат. Бул маршрут Кытайдан Кыргызстанга, ошондой эле Борбордук Азия жана Жакынкы Чыгыш өлкөлөрүнө, анын ичинде Түркияга жана андан ары Европа Биримдигине жүк жеткирүүнү камсыздай алат.
Долбоор аралыкты жана жүктөрдү жеткирүү убактысын кыскартуу аркылуу транзиттик ташуулардын эл аралык рыногунда атаандаштыкка жөндөмдүүлүктү жогорулатууну камсыз кылат. Бул долбоорду ишке ашыруу Кыргызстандын экономикасын өнүктүрүүдө жалпы оң социалдык-экономикалык таасирге ээ болот жана калкка көрсөтүлүүчү транспорттук кызматтарды кеңейтүүгө, транспорттук инфраструктураны өнүктүрүүгө жана жакшыртууга олуттуу көмөк көрсөтөт.
Долбоор региондор аралык байланыштарды чыңдоого өбөлгө түзөт, транспорттук багыттарды диверсификациялоо жана региондун эл аралык транспорттук-транзиттик хаб катары атаандаштыкка жөндөмдүүлүгүн жогорулатуу боюнча Борбордук Азия мамлекеттеринин максаттарына жооп берет.
Алдын ала божомолдорго ылайык, Чыгыш Азиядан Жакынкы Чыгыш жана Түштүк Европа өлкөлөрүнө чейинки жол болжол менен 900 чакырымга кыскарат, ал эми мөөнөтү 10 суткага чейин кыскарат.
Церемония строительства тоннеля в Сузакском районе
– Бул долбоор үч тараптын – Кытай, Кыргызстан жана Өзбекстандын күчү менен ишке ашырылууда. Бизге белгилүү болгондой, долбоорго катышкан бардык өлкөлөрдө активдүү иштер жүрүп жатат, анын кайсы этабында кайсы өлкө турат?
– Кытай—Кыргызстан—Өзбекстан темир жолун куруу долбоору темир жол коридорунун өзүнчө компоненти катары каралууда. Кытайдын аймагындагы тилкелерди долбоорлоо жана куруу, Өзбекстандын аймагындагы тилкелерди реконструкциялоо бул мамлекеттердин жоопкерчилигинде.
КЭРдин өкмөтүнүн, КРнын Министрлер кабинетинин жана Өзбекстандын өкмөтүнүн ортосундагы 2024-жылдын 6-июнунда кол коюлган «Кытай—Кыргызстан—Өзбекстан» темир жолу долбоорун биргелешип илгерилетүү боюнча кызматташуу жөнүндө макулдашууга, ошондой эле Министрлер кабинети менен «Кытай—Кыргызстан—Өзбекстан темир жол компаниясы» ЖЧКсынын ортосунда кол коюлган инвестициялык макулдашууга ылайык, кытай жана өзбек тараптар Кыргызстандын аймагындагы курулуш иштери аяктаганга чейин өз аймактарындагы курулуш иштерин өз алдынча бүтүрүшөт.
– Долбоордун жалпы наркы үч өлкө боюнча канчага бааланат? Долбоор кайсы булактардан каржыланат? Кыргызстан боюнча долбоордун наркы канча?
– Инвестициялык келишимге ылайык, биргелешип уюштурулган ишкана темир жолду куруу жана курулушту аяктоо үчүн жооптуу жана инвестициялык келишимге ылайык темир жолду курууга байланыштуу бардык чыгымдарды жана тобокелдиктерди өзүнө алат.
Кыргыз тараптын ишкананын капиталына кошкон салымы 24,5%ды түзөт. Инвестициялык мөөнөт аяктагандан кийин темир жол 100% Кыргызстандын менчигине өтөт. Муну менен катар, мурда иштелип чыккан техникалык-экономикалык негиздеме боюнча долбоордун жалпы болжолдуу наркы 4,7 миллиард долларды түзөт.
– Бүгүнкү күндө Кыргызстанда кандай иштер жүргүзүлүүдө?
– Учурда убактылуу техникалык жолдорду куруу, убактылуу электр энергиясы менен камсыздоо, темир жолдун бөлүнүп берилген тилкесинин чектерин тактоо жана деталдуу долбоордук-сметалык документтерди иштеп чыгуу боюнча иштер жүргүзүлүүдө.
– Бул абдан татаал долбоор, анткени темир жол жетүүгө кыйын болгон аймактар аркылуу өтөт. Долбоордун катышуучулары кандай кыйынчылыктарга туш болушту?
– Темир жол көптөгөн тоо кыркалары жана суу системалары аркылуу чыгыштан батышка карай жалпы жантаюу, тик көтөрүлүүлөр жана түшүүлөр, катаал табигый-климаттык шарттар, мисалы, бийик тоолуу плато, төмөн температура, сейсмикалык активдүүлүк, топурактын жогорку чыңалуусу жана түбөлүк тоң сыяктуу геологиялык тобокелдиктер аркылуу өтөт. Мунун баары темир жол куруу долбоорун өтө татаал кылат.
Негизги өзгөчөлүгү – Цинхай—Тибет темир жолуна салыштырууга боло турган бийик тоолуу аймак аркылуу өтүүсү.
Церемония строительства тоннеля в Сузакском районе
Буга байланыштуу Кытай мамлекеттик темир жол корпорациясынын бул долбоорду ишке ашырууга катышуусу белгилүү бир ишенимди жаратат. Кытайлык кесиптештердин темир жолдорду куруу жана пайдалануу боюнча, анын ичинде өзгөчө татаал жаратылыш-климаттык шарттарда дагы чоң тажрыйбасы бар экенин белгилей кетүү керек.
– Көптөгөн эксперттер долбоор болжол менен 5-6 жылда ишке ашырылат деп белгилешет. Сиздин божомолуңуз боюнча, бул долбоорду ишке ашырууга канча убакыт талап кылынат?
– Инвестициялык келишимге ылайык, темир жол курулушун мүмкүн болушунча тез арада баштоо, жумуштарды үзгүлтүксүз жана ак ниеттүүлүк менен аткаруу жана темир жол курулушун техникалык-экономикалык негиздемеде көрсөтүлгөн жумуш графигине ылайык бүтүрүү керектиги аныкталган. Техникалык-экономикалык негиздемеге ылайык, темир жол курулушунун мөөнөтү 6 жылды түзөт.
Сүрөт: akipress.org сайтынан алынды