КТЖ — экономиканың тірегі ретінде көрсетілуде. Бірақ шын мәнінде, логистикалық дағдарыстар мен жемқорлық дақтары бұл бейнені шайып жатыр. Бұл туралы EurasiaPluse.kz сайты Total басылымына сілтеме жасап хабарлайды.
Теміржол — ел экономикасының тірегі ме?
Қазақстан темір жолы — «Қазақстан темір жолы» ұлттық компаниясы (КТЖ) — мемлекеттік маңызға ие нысан ретінде жиі сипатталады. 2025 жылғы 17 мамырда «Казахстанская правда» газетіне берген сұхбатында сол кездегі КТЖ төрағасы Нұрлан Сауранбаев теміржолды «ұлттық байлық» әрі «Еуразиялық сауда желісінің діңгегі» деп атады.
Алайда статистика мен бизнес шағымдары, сондай-ақ логистикалық тығырықтар мен жемқорлық күдіктері бұл әдемі сөздерді күмән астында қалдырады.
КТЖ – экономикалық артерия ма, әлде бюрократиялық балласт па?
Теміржол арқылы Қазақстан аумағының 80%-дан астам ішкі жүктері тасымалданады. Қытай мен Еуропа арасындағы транзиттік тасымал да артып келеді. Мысалы, 2024 жылы Хоргос құрғақ порты 1,2 миллион TEU контейнер өңдеген (14% өсім).
Бірақ монополиялық құрылым ретінде КТЖ-ның тиімділігі жиі сынға алынады:
-
2023 жылы астық жеткізу іркіліп қалды;
-
2025 жылы Курык порты арқылы экспортқа шектеу қойылды — вагон тығыздығына байланысты;
-
Кәсіпкерлер вагон бөлу мен қаражаттың рұқсатсыз алынуына шағымданды.
КТЖ логистикасына жауапты Ерлан Койшыбаевтың басқаруы (2021 жылдан бері) жиі сынға ұшырап келеді. Бас көлік прокуратурасы КТЖ-ның «дербестігіне» қарсы тұруға дайын екенін мәлімдеген.
Геосаяси тәуекелдер мен жемқорлық дақтары
КТЖ Транскаспий дәлізі арқылы Еуразиялық транзит хабына айналуды көздеп отыр. 2024 жылы Қытайдың Yuxinou компаниясымен 200 контейнерлік пойыз жөнелту туралы келісім жасалды. Бірақ:
-
Қытайдың КТЖ инфрақұрылымына салған инвестициясы — 1,9 млрд доллар — елді Пекинге тәуелді ете бастады;
-
Курык, Ақтау порттары мен KTZ Express Shipping жемқорлық тергеулерінің нысанасына айналды;
-
2022 жылы КТЖ қызметкерлері жоғары басшылықты жемқорлыққа айыптаған оқиғалар қоғам назарынан тыс қалмады.
Модернизация — нақты жаңғыру ма, әлде жасанды жарнама ма?
Сауранбаев цифрлық билеттер, экологиялық локомотивтер, автоматтандырылған логистика туралы мақтана айтты. Бірақ:
-
Мұндай жүйелер әлемде бұрыннан қалыпты стандарт;
-
Экологиялық бағыт туралы нақты мәліметтер жоқ;
-
Киберқауіпсіздік мәселесі айтылмай отыр — ал бұл 2024 жылғы Украина теміржолына жасалған кибершабуылдан кейін өзекті тақырып.
Әлеуметтік пайда мен шынайы жағдай
КТЖ 100 мыңнан астам адамды жұмыспен қамтып отыр. Бірақ:
-
Кәсіподақтар көп жылдан бері жалақының тоқтап қалуын және ауыр еңбек жағдайын сынға алып келеді;
-
Бизнес пен аймақтар логистикалық үзілістерден зардап шегуде;
-
Дочерлік компанияларға қатысты қылмыстық істер — әлеуметтік жауапкершілік ұранын жоққа шығарады.
Қорытынды: актив пе, ауыртпалық па?
КТЖ — қағаз жүзінде ұлттық байлық, шын мәнінде — тиімсіз, жемқорлыққа батқан, геосаяси тәуекелге ұшыраған монополия. Ерлан Койшыбаев Қытайда келісімдерге қол қойып жатқанда, Курык пен Ақтау порттары, сондай-ақ KTZ Express Shipping — құқық қорғау органдарының нысанасына айналуда.
КТЖ — бұл темір жол ғана емес, ол — Қазақстандағы жүйелік проблемалардың айнасы:
-
монополия,
-
ашықтықтың болмауы,
-
реформасыз басқару.
Ұлттық мақтаныш па? Мүмкін. Бірақ әзірше бұл географиялық артықшылыққа сүйеніп отырған ескі жүйе ғана.