Бу ҳақда EurasiaPluse ахборот агентлиги хабар берди.
Декабрь ойи охирида хусусийлаштирилган Миллий банклараро процессинг маркази (Humo тўлов тизими) айрим хизматлар нархини сезиларли даражада оширди. Бу 7 март ва 21 майдаги янгиланган тарифлардан маълум бўлмоқда. Бундан олдин тарифлар охирги марта 2024 йил 12 августда ўзгартирилган эди.
Асосий ўзгаришлар EPOS орқали амалга ошириладиган онлайн операцияларга тааллуқли бўлди. Бу электрон терминал (Electronic Point of Sale — EPOS) ёрдамида бажариладиган, аммо кассада эмас, балки интернетда амалга ошириладиган операциялардир. Мисол учун: агар EPOS платформаси орқали амалга оширилган бўлса, интернет-дўконлар ёки мобил иловалар орқали банк карталари билан товарлар ва хизматлар учун тўловларни амалга ошириш. Ёки мобил банклар орқали QR-код билан тўлаш (агар QR-код сотувчининг EPOS терминалига боғланган бўлса). Тарифлар истеъмолчиларга бевосита таъсир кўрсатмайди, чунки воситачилик ҳақини дўкон ёки интернет-дўкондаги терминалларга хизмат кўрсатувчи банк-экваерлар тўлайди. Бироқ, банклар келажакда тарифларнинг ошиши сабабли Humo карталари бўйича хизматлар нархини ошириши мумкин.
Илгари интернет-эквайринг операциялари учун 0,03 фоизлик ягона тариф амал қилган бўлса, энди операцияларнинг бир қисми алоҳида ажратилди ва хизматлар нархи 3,3 бараварга — 0,1 фоизгача кўтарилди:
- EPOS орқали бошқа тизимлар карталарига ёки электрон ҳамёнларга ўтказиш учун мўлжалланган эквайринг учун комиссия — 0,1 фоиз;
- трансчегаравий тўловлар учун — 0,1 фоиз;
- умумий тўловлар учун (ҳисобдан чиқариш) — 0,1 фоиз;
- QR-код бўйича ёки жойнинг ўзида тўлаш (олиб қўйиш) учун — 0,06 фоиз;
- конверсион операциялар учун (олиб ташлаш/тўлдириш) — 0,1 фоиз;
- инфокиоскларда (ёки бошқа ускуналарда) нақд пул маблағлари билан операциялар учун кешбек (ечиб олиш/тўлдириш) — 0,1 фоиз;
- омонатлар, банк ҳисобварақлари бўйича операциялар (ҳисобдан чиқариш/тўлдириш) учун — 0,1 фоиз;
- кредит операциялари бўйича (ҳисобдан чиқариш/тўлдириш) — 0,1 фоиз;
- касса операциялари бўйича (ҳисобдан чиқариш/тўлдириш) — 0,1 фоиз;
- реквизитлар бўйича ҳақ тўлаш учун — 0,1 фоиз.
Humo ичида пул ўтказмалари учун мўлжалланган EPOS орқали эквайринг 0,03 фоиз, кредитларни қайтариш ва автоматик ҳисобдан чиқариш учун эса 0,1 фоиз даражасида қолди.
Visa/Visa Domestic, Mastercard/Mastercard Domestic карталари учун банкомат эквайринг хизмати нархи транзаксия суммасининг 0,59% дан 0,6% гача (аммо камида 2875 сўм), UnionPay International учун — 0,19% дан 0,2% гача ошди. Mastercard International карталарига хизмат кўрсатиш 2,3 фоиздан 2,8 фоизга ошди.
HumoPay хизматини қўллаб-қувватлаш учун абонент тўлови бекор қилинди (илгари ойига 3,5 млн сўм эди).
Марказий персонал бюросида Humo картаси эмиссияси арзонлашди — ҳар бир карта учун 3000 сўм ўрнига 2000 сўм.
Таъкидлаш жоизки, Humo давлат компанияси сифатида кўплаб хизматларни — айниқса, пул ўтказмалари ва транзаксияларни — ёки комиссиясиз, ёки пасайтирилган тарифларда таклиф қилган. Хусусан, Humo комиссияси Uzcard‘никидан бир неча баравар паст — айрим ҳолларда (ошишидан олдин) фарқ 15 бараваргача етган, иккала тизимнинг расман эълон қилинган тарифларига кўра.
Келажакда комиссияларнинг ошишига қарамай — ҳатто 3−5 бараварга — Humo ҳали ҳам бозорда нисбатан арзон муқобил бўлиб қолади, шу билан бирга унинг даромадлилиги сезиларли даражада ошиши мумкин.
Янги хизматлар
Банкоматда қўшимча хизматларни (тўловлар, валюта айирбошлаш операциялари ва бошқалар) қўллаб-қувватлаш нархи ойига битта қурилма учун БҲМнинг 1 баравари (375 минг сўм) ни ташкил этади. POSва ATM учун «Савдогарнинг шахсий кабинети» хизмати учун абонент тўлови ҳар бир ИД-терминал учун БҲМнинг 3 фоизи (11 250 сўм), EPOS терминаллари учун эса БҲМнинг 20 фоизи (75 минг сўм) миқдорида белгиланди.
Alipay+ QR-кодидан фойдаланган ҳолда трансчегаравий тўловлар хизматига уланиш ҚҚС билан бирга 8000 БҲМ (3 млрд сўм), Alipay+ QR-кодидан фойдаланган ҳолда трансчегаравий тўловларни сотиб олиш транзаксия суммасининг 0,3 фоизи, ушбу хизматни техник қўллаб-қувватлаш ойига 10 БҲМ (3,75 млн сўм) ни ташкил этади.
Банкоматлар орқали тўловларни амалга ошириш учун эквайринг тарифи (масалан, банкоматда телефон ёки коммунал хизматлар учун тўлов) транзаксия суммасининг 0,3 фоизи миқдорида белгиланган.
19 май куни — тарифлар оширилишидан икки кун олдин — президент ҳузуридаги Стратегик ислоҳотлар агентлигида бир қатор компаниялар (номлари кўрсатилмаган) вакиллари билан нақд пулсиз тўловлар улушини ошириш бўйича комплекс режа лойиҳасини муҳокама қилиш учун учрашув бўлиб ўтди.
Учрашув иштирокчилари миллий тўлов тизимлари комиссияларининг амалдаги тузилмаси банкларнинг «мотивацияси»га таъсирини муҳокама қилдилар. «Миллий операторларнинг карталари бўйича операциялар учун банкларни мукофотлаш шартлари халқаро тўлов тизимлари шартларидан паст эканлиги» таъкидланди, бу эса банкларнинг у ёки бу ечимларни илгари суришдаги устуворликларига таъсир қилади. «Банклар учун шарт-шароитлар ва рағбатларни миллий ва халқаро тизимлар бўйича тенглаштириш» имкониятини кўриб чиқиш таклифи билдирилди.
Шу билан бирга, Humo ва Uzcard тизимларидаги айнан қайси комиссиялар (иккаласи ҳам энди хусусий компаниялар) паст деб ҳисобланиши ва қайси қарорларга халақит беришига аниқлик киритилмаган.
Хусусийлаштириш ва унга оид саволлар
Президентнинг 2024 йил 19 апрелдаги қарори билан Humo тўлов тизими давлат улуши ёки акция пакетлари оммавий савдоларга қўйилиши керак бўлган 247 та компания рўйхатига киритилди.
Йил бошида Paynet тўлов хизмати Humo компаниясини сотиб олиш бўйича савдолар ғолиби бўлгани маълум бўлди, у компания учун 65 миллион доллар ёки 840,3 миллиард сўм таклиф қилди.
Paynet’нинг хабар беришича, Humo’ни сотиб олиш бўйича шартнома 25 декабрь куни тузилган. Аммо Давлат активлари буни 13 январь куни, яъни деярли уч ҳафта ўтгач эълон қилди. Давлат органи, шунингдек, бошқа талабгорларнинг таклифлари, тўлов шартлари ва шакли, активнинг бошланғич баҳоси тўғрисидаги маълумотларни ошкор қилмаган.
2024 йилда Humo компаниясининг соф фойдаси 168,3 миллиард сўмни ташкил этди, бу 2023 йилга нисбатан 47,1 фоизга кўпдир. Тақсимланмаган фойда йил якуни бўйича 203,3 млрд сўмни (+107,6 фоиз), ҳисоб рақамидаги пул маблағлари эса 233,5 млрд сўмни (+154,4 фоиз) ташкил этди.
Шу билан бирга, Humo 203,3 миллиард сўм тақсимланмаган фойда билан янги акциядор — Paynet АЖ қўлига ўтди (яъни Humo 2024 йилнинг учинчи ва тўртинчи чораклари учун давлатга дивиденд тўламаган). Энди бу фойдани янги акциядор — Paynet олиши мумкин.
Humo томонидан тўпланган соф фойда нақд пул кўринишида сақланган: янги эгасига топширилгунга қадар компания ҳисобларида 234 млрд сўмдан ортиқ маблағ бўлган.
Нима учун Humo’нинг хусусийлаштиришдан олдин давлатга дивиденд тўлаш ўрнига фойда йиғиб келгани номаълум. Давлат активларини бошқариш агентлиги янги акциядор томонидан Humo хариди учун тўлов амалга оширилган-оширилмаганини ҳалигача маълум қилмаган.
Молиячи Отабек Бакиров февраль ойи бошида Давактив маълумотларига таяниб, Humo’даги давлат улуши 65 фоиз миқдорида сақланиб қолаётганини маълум қилганди, бу эса «хусусийлаштириш бўлиб-бўлиб, яъни қисмларга бўлиб амалга оширилганини кўрсатади». Процессинг марказига Қозоғистоннинг Каспи ва тахминан MasterCard компанияси қизиқиш билдирганди.
Аффилланган шахслар таркибида Давлат активининг (Humo’да 20% дан ортиқ улушга эга) қолиши ҳам шундан далолат беради.
Март ойида 2018 йил декабрь ойида Humo ташкил этилганидан бери уни бошқарган Шуҳратбек Қурбонов ўрнига Оcтобанк раҳбарининг собиқ ўринбосари Алексей Максимов тўлов тизими раиси бўлди. Тайинланганидан 2,5 ой ўтгач, Максимов компания раҳбари лавозимини тарк этди.
Хусусий қўлларга ўтган Humo тўлов тизимининг қийматини баҳолаш унинг жорий молиявий кўрсаткичлари ва бозор шароитлари фонида мутахассисларда саволлар туғдирди.
Очиқ маълумотларга кўра, 2024 йил якунлари бўйича Humo компаниясининг соф фойдаси 168,3 миллиард сўмни ташкил этди, бу 2023 йилга нисбатан 47 фоизга кўпдир. Шундай қилиб, компаниянинг 840,3 миллиард сўмлик жорий баҳоси тахминан беш йиллик фойдага тенг.
Шу билан бирга, фойданинг йилига тахминан 50 фоизга ўсиш суръати келгуси йилда баҳолаш мультипликаторини 2,5−3 йиллик фойдагача пасайтириши мумкин.
Таққослаш учун, 2022 йилда бошқа бир миллий тўлов тизими Uzcard’даги 75 фоизлик улуш 210,1 миллиард сўмга сотилган, бутун компания қиймати 280 миллиард сўм деб баҳоланган эди. Молиявий ҳисоботларга кўра, Uzcard’нинг 2023 йилдаги соф фойдаси 51,6 миллион долларни, ўша йилнинг тўққиз ойида эса 660,4 миллиард сўмни (тахминан 51 миллион доллар) ташкил этди, бу сотувлар ва Humo фойдасидан сезиларли даражада ошиб кетди.
«Давлат ҳар доим шаффоф қоидалар асосида ва реал пул эвазига сотиши шарт»
Абу-Дабидаги (БАА) Нью-Йорк университети профессори, иқтисодчи Беҳзод Ҳошимов 2024 йил август ойида «Газета.uz»га берган интервьюсида Ўзбекистонда хусусийлаштиришга оид масалалар янада тизимли ва шаффоф ёндашувни талаб қилишини таъкидлаган эди.
«Буларнинг барчасида тизимлилик етишмаяпти. Менимча, кимошди савдоларини яхшироқ ўтказиш мумкин — нафақат давлат учун энг кўп фойда олиш нуқтаи назаридан, балки мулк энг самарали мулкдор қўлига ўтиши учун ҳам», — дея ҳисоблайди у.
«Айрим аукционларда объектлар нақд пулга эмас, кредитга ёки ваъда асосида берилади. Албатта, бундай ҳолатларни яхши деб бўлмайди. Шунинг учун, менинг фикримча, давлат ҳар доим шаффоф қоидалар орқали ва реал пулга сотиши керак,» дейди у.
Беҳзод Ҳошимов, шунингдек, бажарилишига кафолат йўқлигига қарамай, кўпроқ сармоя ёки иш ўринларини ваъда қилган киши ғолиб бўладиган ёндашувни танқид қилди.
Иқтисодчининг таъкидлашича, шаффоф, адолатли ва ҳалол хусусийлаштиришнинг афзалликларидан бири шундаки, у бир-бирига зид эмас, аксинча, мақсадга эришишга — бюджетга тушумларни максимал даражада оширишга ёрдам беради.
«Агар сиз ҳамма нарсани тўғри бажарсангиз, бюджет энг кўп фойда олади. Бироқ, объектив кўрсаткичларни эмас, балки кимнинг қанча ваъда бергани, кимнинг сармоячиси „яхшироқ“ ва ким „келажакда“ кўпроқ маблағ киритишини баҳоласангиз, реал пулларни ҳеч ким ҳисобламайди — бу ҳеч қаерга олиб бормайдиган йўл. Давлат бундай шартлар билан активларни сотмаслиги керак, чунки уларни самарали назорат қила олмайди», — деб таъкидлайди у.
Иқтисодчи шуни алоҳида таъкидладики, адолатли ва шаффоф хусусийлаштириш нафақат бюджетга даромад келтириш нуқтаи назаридан, балки жамиятнинг ушбу жараёнга бўлган ишончини таъминлаш учун ҳам муҳимдир.
«Жамиятда хусусийлаштириш адолатсиз бўлганига озгина шубҳа пайдо бўлса ҳам, бу хавфли ҳолатдир. Бундан янги мулкдорлар ҳам хабардор бўлади. Бу ерда тушунча билан ҳақиқат ўртасида фарқ мавжуд. Агар хусусийлаштириш чиндан ҳам адолатсизлик билан ўтказилган ва объект арзон-гаровга сотилган бўлса, янги мулкдор активни бозор нархидан паст олганини билади ва уни қадрламаслиги мумкин. У бу мулк устидан назорати вақтинчалик бўлиши мумкинлигини тушунади. Бу худди бизга текинга келган нарсаларга ўхшайди — уларнинг қадрига етмаймиз».
«Жамият ҳам, мулкдорнинг ўзи ҳам унинг ҳақиқатан энг муносиб [номзод] эканлигига шубҳа қилмаслиги лозим. Агар ҳамма жараён адолатли кечганига ишонч ҳосил қилса, бу келажакда ҳам мулк ҳуқуқини сақлаб қолишга ёрдам беради. 30 йилдан сўнг ҳеч ким „келинглар, бу хусусийлаштириш натижаларини қайта кўриб чиқайлик“ демайди», — деб изоҳ берди Беҳзод Ҳошимов.
«СССР парчаланганидан сўнг одамларда мулк йўқ эди. Кейинчалик давлат одамлар яшаб турган хонадон ва уйларни қонуний равишда эгалик қилишга рухсат берди — яъни мулк сифатида топширди. Бугунги кунда бу масала бўйича ҳеч кимда савол йўқ. Бу адолатли деб қабул қилинади. Аммо Россиядаги йирик заводларни арзон нархларда хусусийлаштириш масаласида ҳамон саволлар сақланиб қолмоқда. Мана шунинг учун мен бундай нуқтаи назарни ушлаб турганман», — дея якунлади у.
Фото: gazeta.uz сайтидан олинди